Xukuumadda Somaliland Oo Ka Hadashay Arragtideeda Ku Waajahan Hantida Dalkii La Isku Odhan Jiray Soomaaliya Iyo Daymaha Lagu Lahaa

Maxay Noqonaysaa Astaanta Ama Calanka La Dhigayo Madasha Wadda Hadalku?

-          Ma Jiraa Wax Xidhiidh Ah Oo Dhexmaray Somaliland Iyo Xukuumadda Cusub Ee Soomaaliya Mudadii ay jirtay?

-           Muxuu Yahay Doorka Dawladda Imaaraadku ku leedahay wada-hadalada Turkiga?

Hargeysa, Somaliland, 08, April 2013, (Saxafi) – Xukuumadda Somaliland ayaa faahfaahin ka bixisay nooca wadda-hadalada ay la yeelanayaan Soomaaliya. Islamarkaana, ka jawaabtay aragtideeda ku waajahan hantidda dalkii la isku odhan jiray Soomaaliya iyo daymaha lagu leeyahay.

Wasiirka Arrimaha dibada ee Somaliland Maxamed Cabdilaahi Cumar oo waraysi gaar ah oo uu siiyay shalay wargeyska Saxafi wax lagaga weydiiyay tobanaan su’aalood oo u badan arrimaha Soomaaliya iyo Somaliland, waxaa uu sheegay in aanu ka muuqan doonin ama la dhigi doonin madasha lagu wadda hadlayo ee Turkiga calanka Soomaaliya.

Waraysigaas oo aad u dheer waxaa uu u dhacay sidan:

S: Ka waran siyaasadda arrimaha debada muddadii aad wasiirka ahayd maxayse kaga duwantahay siyaasadii xukuumadihii kaa horeeyay, maxaa isbedel ah ee aad keentay, maxaase kuu qabsoomay?

J: Horta siyaasadda arrimaha dibadda ee dalkii ilaa intii ay Somaliland jirtayba waxay ahayd isku mid, waxay ku salaysnayd sidii dalkani u noqon lahaa xubin buuxda oo ka tirsan adduunka ama beesha caalamka, aqoonsi hesha, taageero hesha, iskaashi hesha, saaxiibana dunida ku yeelata. Marka dhankaas laga hadlayo waa siyaasad joogto ah oo dan joogto ah oo dalkani leeyahay ka shaqaysa. Hase yeeshee markaan u soo noqdo intii Xukuumadda Madaxweyne Siillaanyo joogtay, xagay wax idiin marayaan iyo maxaase idiin soo kordhay. Waxaanu sii kordhinay dedaalkii hore u sii socday, waxaanu suurto-gelinay in guulo waxtar lehi ku soo kordhaan saddexdii sannadood. Waxa ka mid ah in Somaliland loo arkay siyaasiyan inay tahay dal ka muuqda Geeska Afrika iyo Bariga Afrikaba (regional player), oo aanu caalamku iska dafirin ama iska indho tirin jiritaankeeda. Waxaa ku soo kordhay oo kale inay Somaliland ka qayb-gal buuxa ku yeelatay fagaareyaasha lagu gorfeeyo siyaasadda ee Somaliland iyo Geeskaba, hadday tahay IGAD, Afrika iyo Beelweynta kale ee Caalamka. Waxa kale oo soo kordhay in wadda-shaqaynta dawladda Somaliland iyo waddamada kale ee caalamkuba uu kordhay oo qaarkood xafiisyo halkan ku yeesheen oo Ingiriisku ka mid yahay, waddamo kale oo Afrikaan ahina ku soo biireen. Waxa kale oo ka mid ah mucaawinooyinkii dawliga ahaa oo aan weligeed Somaliland dawlad ahaan loo siin in hadda loo bilaabay. In Somaliland laga talo-geliyo arrimaha Geeska Afrika ka dhacaya. Waxa intaas ka dambeeyay oo aan u arkaa muhiim, in Somaliland iyo Somalia oo arrimahoodu isku dhex qasnaa oo had iyo goorna ay Somalia gacanta sare ka lahayd Somaliland marka siyaasadda Geeska laga hadlayo, in dunidu u kala qaaday laba qaybood oo kala duwan oo is-barbar yaala oo iyagu danahooda ka wada hadli kara, oo cid cid ka saraysa iyo cid cid jujuubaysaa aanay jirin marka ay timaado qadiyadda Somaliland, taas oo wada-hadaladii bilaabmeen kal hore, imika aanu diyaar-garowgeedii ku jirno wejigii labaad. Arrintan oo qadiyadda Somaliland ka dhigaysa mid aan u dabranayn arrimaha Somalia.

S: Waxa aad marar badan ku celcelisay in aad isticmaalaysaan nooc siyaasadeed oo magaceeda aad ku sheegteen Engagement policy? Hadda dadka u sharax noocaasi siyaasadeed?

J: Marka hore maaha siyaasad [Policy] ee waa qalab [Tool] aanu isticmaalayno, laakiin siyaasaddu dalku waxay tahay sidii ay Somaliland aqoonsi iyo iskaashi buuxa dunida uga heli lahayd in laga shaqeeyo, taas weeye ujeedadu. Hase yeeshee Tools-ka aanu isticmaalayno waxaanu ku soo kordhinay oo aanay dawladihii hore lahayn, wax aanu u bixinay (an engagement policy). Micnaheedu waxa weeye in Somaliland ka qayb-gal iyo wakiilba ku yeelato fagaareyaasha caalamiga ah. Waxa kale oo uu (engagement policy)-gaasi la micno yahay in aanu qadiyadda Somaliland u marno dariiq kasta oo suuro-gal ah oo sharafta iyo milgaha qaranka Somaliland waxba u dhimayn. Waxa ka mid ah inaanu wada-hadal la galno Somalia taas oo aan hore u dhicin. (Engagement policy) waxaanu uga jeednaa, furfurnaan, wada-hadal iyo biseyl siyaasi ah oo qadiyadda Somaliland lagu iib-geynayo, lagu difaacayo, lagu taageerayo, meel kastoo caalamka ka mid ah oo munaasib ah xataa haddii ay ku jirayso Somalia. Wayna jirtaa saameyn ay nagu yeelatay, oo arragtidan cusubi wuxuu ahaa mid fahamkeeda dadku uu adkaa oo  dalka ku cusbaa, waxay qaadatay muddo inaanu sharaxno, waxaanu kulamo la galnay Baarlamaanka, ururada bulshada, axsaabta siyaasadda, mutacalamiinta iyo qurbo-jooga.

S: Tan iyo intii la dhisay xukuumadan hadda jirta ee Somalia ma jirtaa wax saamayn ah oo ay idinku yeesheen xagga arrimaha debada?

J: Maya, oo wada-hadalkii ugu horeeyay ee rasmi ah (formally) waa kan hadda nagu dhexmaraya Turkiga sida la qorsheeyay. 13-ka bishan (April) ayaanu ku balansan nahay inuu shir laba geesood ah oo madaxeed halkaas (Turkiga) ka dhaco. Markaa saameyn siyaasadeed oo ay nagu yeesheen ma jirto waayo waxaanu u aragnaa inaanu kala nahay laba dal oo kala jaad ah, laakiin waxa naga dhexeeya wada-hadal?

S: Ma jiraa wax xidhiidh ah oo idin dhexmaray muddadii ay jirtay dawladani?

J: Maya, ma jiro wada-hadal fool-ka-fool ah oo rasmi ah oo na dhexmaray dawladdan cusub ee Somalia.

S: Wada-hadalka Turkiga, ka dawlad Somaliland ahaan maxaad la tegaysaan maxaad se ka wada-hadlaysaan?

J: Waxaanu ka wada-hadlaynaa waxa weeye, annagoo ka duulayna baaqii Shirkii London ka soo baxay sannadkii hore ee ku baaqayay inay labada dal wada yeeshaan kulamo, Beesha Caalamkuna ku taageerto, waxa laga wada-hadalayaana waa xidhiidhka mustaqbal (future relations) ee labada dal. Somaliland waxay goosatay inay dib ula soo noqoto xorriyadeedii muddo dhawr iyo labaatan sannadood ka hor, markaa geestayada waxaanu ka hadlaynaa waxa weeye in Somalia garowsato, ixtiraamtana go’aanka shacabka reer Somaliland ee sharciyan iyo siyaasiyanba ay xaqa u leeyihiin. Taas bedelkeeda waxaanu annagu u samaynaynaa inaanu cilaaqaad wanaagsan iyo jaarnimo la yeelano, iskaashi buuxana meelo badan oo aanu is leenahay wax baad ka tari kartaan ama istari kartaanba ka yeelano.

S: Habeen ka hor intii aanad shirka jaraa’id kaga dhawaaqin wada-hadal Turkiga, waxa jirtay in Madaxweynaha Somalia oo la hadlayay Jaaliyadda Imaaraadka Carabtu uu ku celceliyay in Somaliland tahay qayb Somalia ka mid ah, marar badan oo kalena taas way ku celceliyeen, dedaalna waxay ugu jiraan in Midnimadii Soomaaliyeed soo noqoto, markaa hadday iyagu (Somalia) mawqifkaas Midnimada ku adkaysanayaan, idinkuna (dawladda Somaliland) aad madax banaanida Somaliland ku adkaysanaysaan, muxuu noqonayaa wada hadalkiinu, muxuuse yahay doorka dhexdhexaadinta ee Turkigu?

J: Marka ugu horeysa Turkigu kaalinta uu ka qaadanayaa waa fududayn iyo martiqaad, kaalintiisuna maaha dhexdhexaadiye. Wada-hadaladu waa sidii kuwii London iyo Dubai, waa laba geesood, oo maslaxadooda difaacanaya oo ka hadlaya. Wada-hadalada haddii aanu ka weyno danta aanu ka leenahay oo ah inaanu qadiyadda Somaliland ixtiraam, garowshiiyo iyo aqoonsiba ugaga helno Somalia, wada-hadaladu ma dheeraan doonaan.

S: Dadku waxay isweydiin karaan ka hor intaan shirka la tegin, waa maxay magaca loo bixinayo wada-hadalada, taas dadka bal u sharax?

J: Magaca hore ayaanu ugu heshiinay, waana wada-hadal u dhexeeya Somaliland iyo Somalia (a dialogue between Somaliland and Somalia).

S: Maxay noqonaysaa astaantiisu ama calanka la siinayaa?

J: Calan ma jiro, hadduu Calan Somalia ahina jiro, ma jirayo wada-hadal, weligeedna ma dhicin, kii London iyo kii Dubai-toona, haddii dawladda Turkiga ee marti-gelinaysa calankeeda la keeno waa caadi.

S: Dad badani dhaliil badan ayay u soo jeedinayaan qaabka xukuumaddiinu u galayso wada-hadalada Somalia, taladiina aad isku koobteen, iyagoo dadkaasi qaba maadaama waxa laga wada-hadlayaa yahay masiirkii ummadda oo aanay xukuumadda oo keliyi go’aan ka gaadhi Karin, maxaad taas ka leedahay?

J: Arrintaas sidaas anigu uma qabo, dawladda ayaa u madaxbanaan inay maamusho, meelaha aanu u aragno inaanu la tashi la samayno waanu la samaynaynaa. Arrintu maaha masiirkii ummadda, su’aasha halkan lays weydiinayaa maaha madaxbanaanidii Somaliland miyaa laga noqdaa mise waa lagu taagan yahay maaha, ta u baahan la-tashiga qaran waa taas ee loo baahan yahay inay dadkuna go’aan ka qaataan ee u baahan cod shacbi, arrintuna halkaas ma taagna. Arrintu waxay taagan tahay sidii qaddiyadda Somaliland ictiraaf iyo taageero loogu heli lahaa, taasina waa maandhaytka xukuumadda, cid aanu taasna ogolaansho uga baahannahay ma jirto, waxaanay la mid tahay annagoo raadinayna aqoonsigii iyo iskaashigii, taasina waa wixii codka naloogu doortay.

S: Turkiga iyo Imaaraadkaba waxaad ku tagteen Safar ka hor intii aydaan ku dhawaaqin wada-hadalada bilaabmaya, markaa dawladda Turkigu ma wakhtigan aad hadda ku dhawaaqdeen ayuu marti-qaadka wada-hadalka ayuun bay idin soo gaadhsiyeen, mise markii aad safarka ku tageen ayay idinkala hadashay?

J: Haa. Dawladda Turkigu markaas aanu safarka ku tagnay iyo marar ka horeeyayba waxay aad u jeclayd oo ay soo jeedinaysay labada geesoodba [Somaliland iyo Somalia] in dib loo curiyo oo dib loo bilaabo wada-hadalkii labada dal, mana aha markii u horeysay ee Turkigu arrintaas dalbadaan. Markaa markii aanu tagnay way nala soo qaadeen, labada geesoodna way ogolaadeen arrintaas marti-gelinta ee maanta lagu dhawaaqay.

S: Maxay tahay doorka ay dawladda Imaaraadku ku leedahay wada-hadaladan?

J: Dawladda Imaaraadku way taageersan tahay inay Somaliland iyo Somalia ay is-arkaan, waana dawladii marti-gelisay kulankii labaad ee 28-kii June 2012 ee wada-hadaladii Ingiriiska ka soo bilaabmay. Dawladda Imaaraadka iyo kuwo kaleba waxay danaynayaan wada-hadaladaasi inay mar labaad curtaan. 

S: Hanti badan oo ay dawladii Somalia ku lahayd adduunyada ayaa jirtay, waxaa laysweydiin karaa wasiirku ma ka fekeray sidii loola qaybsan lahaa, tusaale ahaan safaaradihii ay dunida ku lahayd iyo hantidii kaleba, mase diiwaangeliseen inta ay tahay?

J: Maaha hanti oo keliya. Laakiin dawladii Somaliyadii hore ee Siyaad Barre madaxda ka ahaa waxaa jirtay deyn aad u fara-badan oo lagu lahaa iyo hanti aan sidaas u badnayn oo dhismayaal teel-teel ah oo meelo ka dhisan, waxaanuna ku samaynay baadhis. Annagase waxa nagala weyn waxaas oo dhan, dawladdii Somalia ee Midowga ahayd waxtar kamuu soo gaadhin shacabka Somaliland muddadii soddonka sannadood ahayd ee ay jirtay, waxaanu maalin dhawayd qiyaasnay mashaariicdii lagu caawiyay state-kii Somalia 1960 ilaa 1991-kii. Waxaanay noqotay 7% wixii soo gaadhay wixii berigaa la odhan jiray gobolada waqooyiga imikana la yidhaahdo Somaliland, waana arrimaha keenay in Somaliland dib ula soo noqotay madaxbanaanideedii, laakiin imika taas iskumaanu hawlin, waxaana muhiimadeenu tahay in Somaliland noqoto dal madax banaan oo aqoonsi hela. Markay gaadho heerkaas laba dal oo madax banaan, oo mid walba la aqoonsan yahay ayaa waxyaabo badan oo xisaabtan ah iyo wax aynu la wadaagi karnaaba way jiraan, dhibaatooyin lala qaybsanayaaba way jiri karaan.

S: Waxa laga yaabaa in wada-hadaladan muddo kale loo balamo oo ay muddo dheer qaataan, markaa muddada u dhaxaysa wada-hadaladaas sidee loo qaybsanayaa mucaawinooyinka Somalia la siiyo?

J: Mucaawinooyinku haddaba iskuguma kaaya jiraan, waxaanu naloo siiyaa mucaawinooyinka si toos ah, oo waxaanu leenahay Sanduuqa Horumarinta Somaliland (SDF) oo hadda durba saddex dawladood ay ku soo shubeen lacagaha ay na siiyaan, macaa Turkiga ayaanu doonaynaa inay halkaas soo mariyaan. Ta labaad mucaawinooyinka kale ee hay’adaha kale bixiyaan Nairobi ayaa lagu kala qaybiyaa oo intay Somaliland la tagayaan waa u gaar, intay Somalia la tegayaana waa u gaar, halkaas wax iskaga kaaya xidhani ma jiraan. Maalgashiguna maaha mid aanu marti uga nahay oo Somalia iyo Muqdisho mara maaha, cidda samaynaysana annagaa wada-hadalka la galna, markaa wax Somaliland iyo Somalia ka dhexeeyaa ma jiraan…..

S: Waxay dad badasni ku tilmaamaan Wasaaradda Arrimaha Dibadda Somaliland ay tahay gebigeeduba mid aan dhaafsiinayn wasiirka oo shandadiisa uu ku sito, arrintaas maxaa ka jira?  Dadka qaarna waxay yidhaahdaan waa nin reer Baydhabood ah, muxuu kaga jawaabay, Aqoonta gaar ahaan uu bartay Wasiirkuse maxay tahay la soco cadadka kan xigga …..